Báo chí chính thống cần giành lại lòng tin của công chúng

---

(04/06/2019 16:30:20)

Hội nghị Ban chấp hành Tổ chức các hãng thông tấn châu Á - Thái Bình Dương (OANA) lần thứ 44, do Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) đăng cai tổ chức từ 18 - 20/4/2019, tại Hà Nội. “Giành lại niềm tin đối với báo chí chính thống” là một trong ba nội dung thời sự, thu hút sự quan tâm của các đại biểu, Nội san Thông tấn lược trích tham luận của TTXVN tại hội nghị.

Phó tổng giám đốc Lê Quốc Minh trình bày tham luận tại Hội nghị Ban chấp hành OANA lần thứ 44, tháng 4/2019

1. Các vụ tấn công khủng bố ngày 11/9/2001 của Al-Qeada tại New York (Mỹ), thảm họa động đất, sóng thần tại khu vực Ấn Độ Dương năm 2004, trận động đất kinh hoàng tại Tứ Xuyên (Trung Quốc), các vụ tấn công tại Mumbai (Ấn Độ) năm 2008, cuộc bầu cử tại Iran năm 2009, sự kiện trùm khủng bố Osama bin Laden bị tiêu diệt năm 2011 và nhiều sự kiện khác là những ví dụ cho thấy những công cụ mới trên Internet như: Facebook, YouTube và Twitter đã làm thay đổi cách thức sản xuất, đăng phát và tiêu dùng thông tin như thế nào. Các cơ quan báo chí không thể phớt lờ luồng thông tin theo thời gian thực - từ thông tin văn bản đến hình ảnh và video - từ khắp nơi trên thế giới được truyền tải qua mạng xã hội (MXH).

Một số chuyên gia lập luận rằng do sự phát triển nhanh chóng của truyền thông xã hội, các nhà báo không còn là người phát hiện thông tin nữa, vì thế họ cần trở thành những người kiểm chứng và giải thích thông tin. Margaret Simons viết trên trang The Guardian: “Các phóng viên đang trở thành người tiếp nhận thông tin, chứ không phải người tạo ra thông tin”. Giám đốc phụ trách tin tức toàn cầu của BBC Richard Sabrook thì cho rằng các cơ quan báo chí không còn sở hữu thông tin nữa. Họ có thể thẩm định, phân tích và giải thích thông tin, đồng thời giúp công chúng tìm được những thông tin họ cần biết. Tuy nhiên, họ không thể kiểm soát hay quyết định công chúng nên biết cái gì. Đây là sự tái cấu trúc cơ bản mối quan hệ giữa công chúng và truyền thông.

Cách đây hơn 10 năm, giáo sư - nhà báo Mỹ nổi tiếng Jeff Javis từng nói rằng “những người chứng kiến sự kiện mới là những người nắm rõ tin tức” và chúng ta đang được chứng kiến một sự chuyển đổi mang tính lịch sử về quyền kiểm soát từ các cơ quan báo chí truyền thống sang chính độc giả.

Trong khi truyền thông xã hội đang tạo ra cuộc cách mạng trong lĩnh vực truyền thông, nó cũng mang đến nhiều hậu quả tiêu cực. Sự lan truyền nhanh chóng của tin giả - một phần do xu hướng ưu tiên những thông tin mang tính “câu view” của các nền tảng MXH, đang trở thành một vấn nạn với những tác động ghê gớm đối với những cuộc tranh luận trong công chúng. Lòng tin của công chúng đối với các cơ quan báo chí đang suy giảm ở hầu hết các khu vực trên thế giới. Báo cáo chỉ số lòng tin Edelman năm 2018 và 2019 cho biết: 73% số người được hỏi trên toàn cầu lo ngại về việc tin giả hoặc những thông tin sai sự thật bị lợi dụng như một thứ vũ khí và 59% nói rằng ngày càng khó xác định thông tin có phải do một cơ quan báo chí có uy tín đưa ra hay không. Sự suy giảm lòng tin đối với MXH và máy tìm kiếm, cũng như sự sụt giảm độ tin cậy đối với việc truyền đạt thông tin đang góp phần làm giảm lòng tin vào truyền thông nói chung.

Tin giả tiếp tục là mối quan ngại lớn đối với các nhà báo trên khắp thế giới. Việc phát tán tin giả, mà đôi khi chính những cơ quan báo chí chính thống cũng góp phần, khiến công chúng không thể phân biệt được đâu là tin thật, đâu là tin giả, góp phần làm suy giảm lòng tin vào báo chí nói chung, như McKenzie đã nói trong bài viết “Tin giả đe dọa báo chí”.

Việt Nam không phải là ngoại lệ trong cơn bão tin giả. Điều đáng quan ngại là các newsfeed trên Facebook, các kênh YouTube hay công cụ tìm kiếm Google chứa đựng đầy tin giả, trong khi người dùng “ngây thơ” đến mức thích (like) và chia sẻ (share) chúng và thậm chí báo chí chính thống cũng đăng tải những tin giả này. Khi con người lạc vào một “biển” tin giả, làm sao họ có thể đưa ra quyết định đúng đắn cho cuộc sống và công việc của mình. Trong bài viết “Giáo dục cao hơn có vai trò như thế nào trong kỷ nguyên tin giả?”, tác giả H.A.Giroux thậm chí còn cho rằng nền dân chủ sẽ không thể tồn tại nếu công dân không được cung cấp thông tin đầy đủ, không có không gian công cộng và không có bộ máy giáo dục luôn nêu cao các tiêu chuẩn về sự thật, sự trung thực, bằng chứng, sự thực và công lý.

Khi truyền thông xã hội ngày càng phổ biến thì tin giả cũng lan nhanh như cháy rừng. Tin giả có thể là những thông tin “vô thưởng vô phạt” như các bài học về tình mẫu tử, các bí quyết sống khỏe cho tới những quảng cáo xuyên tạc, sử dụng những ảnh hoặc video giả mạo người nổi tiếng để quảng cáo sản phẩm, các tài liệu giả nhằm bôi nhọ cá nhân hoặc tổ chức…
 

Một tài khoản mạo danh Ban Tuyên giáo Trung ương trên Facebook

2. Tháng 7/2017, một cô gái tại quận Thanh Xuân (Hà Nội) đăng tải hình ảnh một vụ tai nạn máy bay và thông báo vụ tai nạn đó xảy ra ở sân bay quốc tế Nội Bài. Thông tin giật gân này được các tài khoản Facebook khác bóp méo và phát trực tiếp những video giả. 

Tháng 1/2018, diễn đàn an ninh “Mũ Trắng” công bố thông tin cho biết một fanpage giả dành cho người hâm mộ đội tuyển bóng đá U23 Việt Nam đã lừa gạt và thu thập thông tin cá nhân của 57.000 người dùng bằng thủ đoạn hứa tặng một tờ lịch có bức ảnh chung của đội tuyển với chữ ký thật của các cầu thủ. 

Tháng 6/2018, một số hình ảnh công an đánh đập người tham gia tập trung đông người tại TP. Hồ Chí Minh phản đối dự luật đặc khu kinh tế được chia sẻ trên Facebook, thu hút hàng nghìn bình luận tiêu cực. Thực ra là một số người đã giả mạo công an, tự chụp ảnh và đăng lên fanpage nhằm kích động hận thù và kêu gọi tổ chức thêm các cuộc tập trung đông người.

Khi một cơn bão mới chỉ tiến gần đến ngoài khơi Việt Nam, nhiều tài khoản Facebook đã phát trực tiếp các đoạn video với tiêu đề như “trực tiếp cơn bão số 6” hay “Bão đang tàn phá làng tôi”. Thực tế, họ đã sử dụng đoạn video về một cơn bão tại Philippines. Nhiều ví dụ khác về tin giả tại Việt Nam trong những năm gần đây như “phát hiện ca mắc virus Ebola tại bệnh viện Bạch Mai, Hà Nội”, “một vụ thảm sát kinh hoàng tại Nam Định”, “vỡ đập ở hồ Núi Cốc”... khiến người dân hoang mang và sợ hãi.

Một trang web giả thậm chí còn đăng tải một bài báo với nội dung Facebook sắp mở văn phòng tại Việt Nam trong khi có tin đồn vô căn cứ rằng Facebook và Google sẽ rút khỏi thị trường Việt Nam vì lo ngại các quy định nghiêm khắc của chính quyền. Đầu năm 2019, có nhiều tin đồn nói rằng các quận mới sẽ được thành lập tại một số thành phố ở miền Bắc và miền Trung, khiến giá đất tại các địa phương này tăng vọt. Trong khi đó, số lượng tin giả tấn công các doanh nghiệp và bôi nhọ các doanh nhân cũng tăng nhanh không kém.

Điều nguy hiểm hơn là tin giả xuất hiện trên báo chí chính thống, vốn được nhiều người tin tưởng. Vụ tin giả “ầm ĩ” nhất trên truyền thông chính thống là vụ bê bối nước mắm nhiễm chất độc arsen đã khiến 50 cơ quan báo chí Việt Nam bị phạt. Hội tiêu chuẩn và bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam (Vinatas) đã đứng sau một nghiên cứu cáo buộc rằng 67% sản phẩm nước mắm được sản xuất theo cách thức truyền thống chứa hàm lượng arsen vượt mức quy định. Tin này được đăng trên nhiều tờ báo in, báo điện tử và cả trên các kênh truyền hình khiến người tiêu dùng lo sợ và tẩy chay sản phẩm đã được sử dụng qua nhiều thế hệ.

Ngày “Cá tháng 4” năm nay, TTXVN nhận được yêu cầu đính chính một thông tin về một hòn đảo ở phía Nam mà một trong những trang mạng có nhiều người đọc nhất tại Việt Nam đăng tải với chú thích dẫn nguồn TTXVN. Tin đó hóa ra là một hình ảnh bị chỉnh sửa của một tin từ năm 2014. Nhưng vấn đề là tên TTXVN, nguồn thông tin tin cậy đã bị gắn vào hình ảnh này khiến nhiều độc giả tin hơn.

Việt Nam có khoảng 61 triệu người dùng Facebook, chiếm 63,5% trong tổng dân số 96 triệu người, đứng thứ 7 thế giới về tỷ lệ dân số dùng MXH này. Với 14 triệu người sử dụng, TP. Hồ Chí Minh đứng thứ 6 trong số các thành phố có nhiều người sử dụng Facebook nhất, trong khi tiếng Việt cũng nằm trong nhóm 10 ngôn ngữ phổ biến nhất trên Facebook. Việt Nam cũng nằm trong nhóm 10 nước có mức độ tăng nhanh nhất về số người sử dụng MXH với mức tăng năm 2017 là 9 triệu, tương đương 20%. Trung bình mỗi người Việt Nam một ngày dành khoảng 2 tiếng 37 phút sử dụng MXH.   Những nền tảng truyền thông xã hội phổ biến nhất ở Việt Nam là: Facebook, YouTube và Facebook Messenger. Mạng nội địa Zalo đứng thứ 4, tiếp đến là Google+, Instagram, Twitter và những ứng dụng “chat” khác gồm Skype, Viber và Line.

3. Truyền thông xã hội đang tạo ra cách thức giao tiếp và đối thoại đa chiều giữa tòa soạn, nhà báo và độc giả. Trong nhiều trường hợp, những bình luận tương tác của người sử dụng đã giúp các nhà báo tìm ra những khía cạnh mới cho bài báo của mình. Truyền thông xã hội đang cung cấp manh mối cho các nhà báo viết bài phóng sự và điều tra. Nhưng các tòa soạn có thể bị chôn vùi trong đống tin giả hỗn loạn nếu các quy định về “kiểm chứng, cân bằng và công bằng” của nghề báo không được tôn trọng trong cuộc đua tốc độ giữa báo chí và MXH.

Đối mặt với những thông tin bịa đặt và xuyên tạc, nhiều cơ quan báo chí đang tranh thủ chính cơ hội này để chứng tỏ giá trị gia tăng độc nhất của họ là nguồn thông tin và bình luận đáng tin cậy. Nhiều cơ quan báo chí trên thế giới đang vật lộn trong cuộc cạnh tranh với các nền tảng, trong khi nhiều cơ quan báo chí khác đang sản xuất các sản phẩm báo chí chất lượng cao, từ các bài long-form đến các bài phân tích chuyên sâu, từ các sản phẩm thực tế ảo tới những ứng dụng tin nhắn có sự hỗ trợ của trí tuệ nhân tạo (AI) để tương tác với độc giả.

 Các tòa soạn và nhiều nhà báo tại Việt Nam đang muốn áp dụng nhiều công cụ hoặc cách thức đổi mới trong quy trình tác nghiệp của họ để cải thiện chất lượng tin, bài giúp độc giả tránh tin giả. Trong khi tiếp tục sản xuất các tin, bài được kiểm chứng bằng nhiều ngôn ngữ, TTXVN đang chú trọng hơn đến các bài phân tích và chuyên sâu, đến thể loại báo chí giải pháp và báo chí xây dựng mà chúng tôi cho rằng chỉ những nhà báo và cây viết chuyên nghiệp mới có thể làm được.

Việc giành lại lòng tin của công chúng là không dễ dàng, nhất là khi con người đang sống trong một thế giới truyền thông xã hội. Tuy nhiên, nghề báo chỉ có thể hoàn thành trách nhiệm với xã hội bằng cách chứng minh rằng báo chí là đáng giá và đáng tin cậy. 

Các cơ quan báo chí, đặc biệt là các hãng thông tấn, phải duy trì được sự tin tưởng bền vững từ khách hàng và độc giả, khiến họ quay lại với báo chí chính thống và thậm chí là trả tiền cho những nội dung chất lượng cao. Các nhà báo thực thụ là những người có thể cho thấy sự tương đồng giữa ý tưởng và cách thể hiện, hay nói cách khác họ đảm bảo sự toàn vẹn của nghề báo. 

Để xây dựng và giành lại lòng tin của công chúng, mỗi cơ quan báo chí, mỗi nhà báo cần phải nỗ lực hết mình để mang lại dịch vụ tốt nhất cho người dân, chứ không chỉ để bán một bài báo hay một tờ báo.

---

CÁC TIN ĐÃ ĐĂNG:

Giải báo chí TTXVN năm 2018: Tình yêu nghề và trách nhiệm xã hội (04/06/2019 10:35:56)

Giải báo chí TTXVN năm 2018: Viết tiếp ý tưởng của Đinh Hữu Dư (04/06/2019 10:32:56)

Giải báo chí TTXVN năm 2018: Hai mươi tư giờ với hành trình biển đảo Việt Nam (04/06/2019 10:31:42)

Bác dạy chúng tôi làm tin (04/06/2019 10:17:49)

50 năm thực hiện Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh: Về nơi in dấu chân Người (04/06/2019 10:06:41)

Công trình thanh niên tháng 5 dâng Bác (04/06/2019 10:03:54)

Ba năm thực hiện Chỉ thị 05 của Bộ Chính trị: Thiết thực với nhiều điểm nhấn (04/06/2019 10:03:18)

Tháng 6/2019 triển khai phần mềm quản lý văn bản mới tích hợp chữ ký số trong toàn ngành (30/05/2019 16:39:03)

Dâng hương tưởng niệm các liệt sỹ Thông tấn xã Giải phóng (27/05/2019 09:35:57)

Vinh dự nhận Bằng khen của Đảng bộ khối các cơ quan Trung ương vì thành tích học tập và làm theo gương Bác (17/05/2019 18:26:54)