Thứ bảy, ngày 25/10/2025

Sổ tay phóng viên

Yếu tố con người & công tác tư liệu trong nghề báo

(04/02/2008 09:45:44)

Trong những cuộc trao đổi vừa qua, chúng ta đã đề cập khá nhiều vấn đề xung quanh công việc viết báo, từ xác định mục đích đến tìm chủ đề và cách viết. Nói tóm lại, chúng ta đã tập trung trả lời 3 câu hỏi lớn: "Viết để làm gì?" "Viết cái gì?" và "Viết như thế nào?". Bạn còn vấn đề gì cần hỏi nữa không?

            Vấn đề cần hỏi thì nhiều lắm. Chỉ mong Người Viết Báo tiếp tục chia sẻ kinh nghiệm với đồng nghiệp.

            Kinh nghiệm thì có nhiều vấn đề lắm, từ cách hành văn, cách sử dụng thành ngữ, tục ngữ đến cách đặt tít và kỹ năng viết... Lần này, tôi chỉ xin trao đổi với bạn hai vấn đề: đó là yếu tố con người trong các tác phẩm báo chí và quá trình tích lũy tư liệu.

            Tôi nhớ rồi, trong một lần nghe giảng ở một lớp bồi dưỡng nghiệp vụ, tôi đã nghe nói ngoài quy luật xa gần, bạn đọc cũng luôn quan tâm đến những vấn đề liên quan đến con người.

            Thực ra đó cũng là quy luật xa gần. Những vấn đề càng liên quan nhiều đến con người, bạn đọc càng quan tâm. Chẳng hạn như bạn đưa tin về một nhóm nhà khoa học chiết xuất được một chất mới từ thảo dược, bạn đọc chỉ coi đó là một sự kiện mới. Nhưng nếu chất đó có thể ứng dụng để điều chế thuốc chữa bệnh cho con người, nhất là những bệnh đang có tính thời đại thì bạn đọc sẽ quan tâm hơn.

            Thế thì cũng như khi ta đưa tin về một cơn bão lớn, bạn đọc sẽ quan tâm hơn khi thông tin đó cho biết cơn bão ấy làm bao nhiêu người chết, bao nhiêu người không còn nhà cửa, phải sống trong cảnh màn trời chiếu đất.

            Tuy nhiên, điều tôi muốn trao đổi với bạn ở đây là khi đề cập đến những vấn đề liên quan đến con người, bạn phải đi sâu vào thân phận con người, vào từng số phận. Chẳng hạn, khi viết về nạn ma túy hoành hành ở một vùng quê, nếu bạn chỉ thông tin ở đó có bao nhiêu gia đình, có bao nhiêu người nghiện thì bạn đọc chỉ tiếp nhận thông tin đó bằng lý tính là chính. Nhưng nếu bạn nêu một gia đình cụ thể với thân phận từng con người cụ thể, sự tác động sẽ mạnh mẽ hơn nhiều bởi bạn đọc sẽ hình dung ra những số phận, những nỗi bất hạnh cụ thể và câu chuyện ấy sẽ sống động trước mắt họ.

            Như thế cũng gần giống như khi Người Viết Báo nói về kể và tả. Nếu ta chỉ đưa ra những con số và sự khái quát chung chung thì hiệu quả cũng giống như kể, còn khi ta viết về những con người cụ thể với những số phận cụ thể thì cũng sẽ có tác động giống như khi ta tả vậy.

            Bạn nói hoàn toàn đúng. Có lần, một phóng viên đi viết về tình trạng một số phụ nữ ở một vùng duyên hải miền Trung bị lừa bán sang Trung Quốc, lấy chồng Trung Quốc, khi đẻ con gái họ bị nhà chồng hắt hủi nên phải lén mang con trở về Việt Nam cho bố mẹ đẻ nuôi. Những đứa trẻ ấy lớn lên như những con người vô thừa nhận, thiếu tình cảm của cha mẹ đã đành mà cũng không được sự thừa nhận của pháp luật, cuộc sống hết sức khổ cực. Sau khi đưa ra bức tranh chung, phóng viên có đề cập đến một vài trường hợp cụ thể, nhưng rất tiếc chỉ liệt kê một cách chung chung cháu A ở địa phương X hiện đang ở với ai; cháu B ở địa phương Y cũng tình trạng tương tự... Trong trường hợp này, nếu phóng viên viết sâu về một vài cháu đang sống ra sao, để cho các cháu và ông bà các cháu nói về nỗi vất vả và ước muốn của họ thì bạn đọc không chỉ tiếp nhận thông tin về một hiện tượng xã hội mà còn cảm nhận được nỗi bất hạnh của những con người cụ thể... Như vậy, tác động xã hội của bài báo sẽ lớn hơn. Khi viết bài, bạn hãy cố gắng nói điều muốn nói thông qua những cuộc đời, những số phận cụ thể rồi từ đó khái quát thành hiện tượng xã hội, hoặc để cho bạn đọc tự khái quát thì sẽ hiệu quả hơn.

            Tôi hiểu rồi, như khi ta lên án tình trạng ngược đãi trẻ em, nếu chỉ nói chung chung thì dù có đưa ra con số tổng kết bao nhiêu trường hợp, bạn đọc cũng chỉ tiếp nhận thông tin đơn thuần. Nhưng khi báo chí tố cáo một trường hợp cụ thể của em Bình bị vợ chồng hàng phở Đức - Phương ở quận Thanh Xuân, Hà Nội hành hạ thì dư luận lập tức nổi lên làn sóng căm phẫn vì ngoài việc hình dung ra những cách tra tấn dã man, bạn đọc còn có một con người cụ thể để thương cảm và cũng có hai cá nhân cụ thể để căm ghét.

            Bạn đã nói trúng vấn đề rồi đấy. Chính điều đó đã lý giải tại sao những bài viết dựa theo báo cáo với con số khô khan lại ít hấp dẫn và kém hiệu quả so với những bài phóng sự điều tra công phu. Một kinh nghiệm mà tôi muốn trao đổi với bạn là khi đã xác định được vấn đề cần viết, bạn hãy cố gắng tiếp cận nó từ khía cạnh con người, và cố gắng nêu vấn đề, dẫn dắt bạn đọc thông qua những số phận cụ thể. Bây giờ tôi trao đổi với bạn về vấn đề thứ hai nhé, đó là công tác tư liệu.

            Tôi nhớ lại khi trao đổi về việc viết tin theo văn bản, Người Viết Báo đã nói đến việc sử dụng tư liệu. Chẳng hạn như khi viết về việc áp dụng thuế nhập khẩu xăng mới, nếu chỉ viết là từ ngày bao nhiêu, thuế suất nhập khẩu xăng dầu là bao nhiêu phần trăm thì bạn đọc sẽ không biết như thế là tăng hay giảm. Nhưng nếu ta so sánh với thuế suất nhập khẩu xăng dầu cũ thì bạn đọc không những biết là lần này thuế suất tăng hay giảm mà còn biết được tăng, giảm bao nhiêu phần trăm, như thế tin sẽ có chiều sâu hơn. Điều đó chỉ có được nếu ta làm tốt công tác tư liệu.

            Nếu bạn có tư liệu tốt thì bao giờ viết cũng thuận lợi hơn và bài báo cũng sinh động, hấp dẫn và có chiều sâu hơn. Ví như bình luận viên của một trận bóng đá truyền hình trực tiếp. Nhiệm vụ của anh ta là bình luận một sự kiện đang diễn ra, nhưng nếu anh ta chỉ đơn thuần nói quả bóng từ chân cầu thủ nào được chuyền cho cầu thủ nào thì người xem truyền hình chẳng cần đến anh ta làm gì. Bạn hãy nhớ lại mà xem, những bình luận viên gây hứng thú cho bạn ngoài việc am tường kỹ thuật đá bóng để bình luận các đường bóng hay dở như thế nào thì họ luôn tận dụng thời gian trống để giới thiệu về các cầu thủ. Thậm chí có đường bóng hay, anh ta còn có thể nói cầu thủ này đã bao nhiêu lần sút bóng từ cự ly, góc sút như thế và đã ghi bao nhiêu bàn, trong những trận đấu nào. Mà muốn làm được điều đó, muốn nói được như thế thì chỉ có cách là nhà bình luận phải đọc nhiều và quan trọng hơn là khi đọc xong, anh ta phải lưu những tư liệu đó lại, trong đầu hoặc trong kho tư liệu cá nhân. Khi viết bài cũng thế. Có lần tôi đã nói với bạn rằng, mọi sự vật, hiện tượng chỉ được nhận thức qua sự so sánh. Nhưng muốn so sánh được thì phải có tư liệu. Vì vậy đối với người viết báo, việc tích lũy tư liệu là một phần không thể thiếu trong công tác nghiệp vụ, nếu không muốn nói là quan trọng bậc nhất. Khi thấy một con số, một tên người, một lời nói có thể sẽ được sử dụng sau này, bạn hãy cố gắng ghi chép hoặc tìm mọi cách để lưu trữ lại.

            Nhưng cách lưu trữ tư liệu thủ công Người Viết Báo vừa nêu có cần thiết không khi mà bây giờ chỉ cần vào máy, gõ vào trang Google là gần như thứ gì cũng có cả?

            Đó là một điều kiện cực kỳ thuận lợi trong thời đại tin học ngày nay mà chúng ta cần tận dung. Tuy Google đa dạng và rộng lớn thật nhưng không phải thứ gì bạn cũng có thể tìm thấy trên đó được đâu: ví như văn bản mà bạn đã từng đọc không được cập nhật, có những điều bạn từng xem nhưng chỉ nhớ lơ mơ, hoặc có những lời nói mà bạn chỉ nghe được ở một cuộc họp... Vì vậy, tốt hơn hết là bạn hãy cố gắng lưu lại những gì có thể lưu được. Làm báo càng lâu, bạn sẽ càng cảm thấy tư liệu có giá trị thế nào.

            Chúc bạn có những bài viết hay hơn, hấp dẫn hơn và có tác động xã hội lớn hơn. Khi nào có vấn đề gì hay, bạn hãy viết thư hoặc phôn cho tôi, chúng ta sẽ lại cùng nhau trao đổi nhé.

Người Viết Báo
Theo Nội san Thông tấn, số 1+2/2008