Sổ tay phóng viên
Một số kiểu kết thúc cơ bản trong phóng sự
(30/12/2008 19:07:09)
Có người ví: Một phóng sự có kết thúc dở cũng giống như một bát cơm có dính mấy hạt sạn phía dưới đáy. Những hạt sạn này sẽ làm tan vỡ cái cảm giác ngon lành, thích thú đã từng có trước đó. Vẫn biết rằng mọi sự so sánh đều khập khiễng, song sự so sánh trên không phải là không có lý. Không thể có một phóng sự hay với phần kết thúc dở.
Nếu chúng ta viết phần kết thúc của một phóng sự quá qua loa, đại khái, chắc chắn sẽ tạo nên sự "khập khiễng", thiếu cân xứng giữa nó với các phần phía trên, và điều này sẽ để lại ấn tượng không tốt trong lòng người đọc, làm cho hiệu quả tiếp nhận của họ đối với tác phẩm không cao. Ngược lại, nếu chúng ta đầu tư cho phần kết thúc một cách thoả đáng cả về thời gian và công sức, nó có thể sẽ trở thành nhân tố khắc sâu vào tâm khảm người đọc những vấn đề, sự việc, hiện tượng,.. đã được phản ánh trong phần triển khai, khiến cho họ bị tác động mạnh mẽ hơn, có những định hướng về cảm xúc cũng như hành động rõ ràng, phù hợp với mong muốn của người viết hơn.
Với vai trò quan trọng như vậy, phần kết thúc phóng sự cần được khảo cứu một cách toàn diện, theo nhiều vấn đề, từ nhiều góc độ. Tuy nhiên, trong phạm vi bài viết này, do hạn chế về nhiều mặt, chúng tôi chỉ dừng lại ở việc phân loại những cách thức (thủ pháp) mà người ta thường dùng để kết thúc các bài phóng sự trên báo in.
Kết thúc đưa ra nhận xét, đánh giá
Đây là kiểu kết thúc mà ở đó, tác giả đưa ra lời bình giá về các vấn đề, sự việc, hiện tượng, v.v. đã được bàn tới trong phần triển khai. Sự bình giá này có thể là tích cực, mà cũng có thể là tiêu cực. Ví dụ:
Cuối cùng ba ngày nghỉ lễ rồi cũng trôi qua. Tôi ra Biển Đá, ngồi nhớ lại những kỷ niệm yêu dấu ngọt ngào ngày nào. Từ đây nhìn ra con đường nườm nượp du khách đang đổ ra biển, tôi hiểu và tin một điều rằng cho dù có những khuyết điểm nhất định thì địa danh Hòn Rơm, Mũi Né vẫn là một điểm du lịch hấp dẫn du khách. Và đó cũng là lý do vì sao bây giờ người ta đã nhắc đến du lịch Phan Thiết nhiều hơn là nước mắm Phan Thiết.
(Huỳnh Dũng Nhân, Không đi không biết Hòn Rơm, Lao động, 25/3/2002);
Sài Gòn là một phố nhậu khổng lồ. Có người giàu lên vì kinh doanh nhậu, nhưng cũng không ít người nghèo đi vì nhậu. Và hàng trăm dịch vụ ăn theo như những "ca sỹ", "ban nhạc" vừa nêu trên đây bên quán nhậu cũng nở rộ. Nhưng tương lai của họ cũng mịt mù y như những kẻ đang ngồi nhậu triền miên kia, thật buồn!
(Vũ Trọng Thịnh, Ca sỹ vỉa hè, Tiền Phong, 16/ 4/2002).
Sự đánh giá đôi lúc có thể không dành cho vấn đề chính đã được bàn tới trong tác phẩm, mà cho một vấn đề khác có liên quan trực tiếp đến nó, xuất phát từ nó. Điều này làm cho ý tưởng của tác giả vượt ra ngoài nội dung của bài phóng sự và phạm vi tác động của tác phẩm trở nên rộng hơn. Ví dụ:
Một vụ án lớn như thế này, đáng ra Nghệ An nên tận dụng các cơ quan thông tin đại chúng để tuyên truyền, qua đó góp phần ngăn chặn và đẩy lùi tệ nạn mua bán ma tuý, nhưng tỉnh lại đề ra các quy định quá chặt chẽ, làm cho các nhà báo vất vả, ít có lượng thông tin để kịp thời phối hợp đấu tranh có hiệu quả.
(Hải Hưng, Trùm ma tuý Nguyễn Đức Lượng, Quân đội nhân dân, 3/2/ 2002).
Kết thúc nêu nguyện vọng, mong muốn
Nội dung của những mong muốn ở đây rất đa dạng: một vấn đề nào đó được giải quyết, một hoàn cảnh nào đó được cải thiện, một tình trạng nào đó được chấm dứt, một nét đẹp nào đó được giữ gìn, v.v. Ví dụ:
Thiết nghĩ, bất kỳ ở đâu, nông thôn hay thành thị, gia đình nào cũng có một lối nhỏ đi về. Sẽ là hạnh phúc biết bao khi sự bình yên được bắt đầu từ đây cho mỗi nhà, mỗi người, cho triệu triệu người. Làng đẹp giàu là nước đẹp giàu. Chả thế mà từ xưa các cụ đã dạy ta nói "làng - nước" đó sao. Trong làng có chạnh, chạnh là gương mặt của làng, làng là gương mặt của nước. Ước mong sao đến đâu ta cũng đều bắt gặp những cái chạnh như ở Liêu Trì, bắt gặp những con người từ chạnh ra đi.
(Phan Thế Phiệt, "Chạnh" của làng, Lao động, 4/4/2002 );
Giáo sư Đỗ Xuân Hợp, danh nhân Đỗ Xuân Hợp đã đi vào cõi vĩnh hằng nhưng bao nhiêu nguời còn khắc khoải nhớ về ông, đau đáu một nỗi buồn và ước nguyện: giá như con đường 70 năm đi qua Học viện Quân y - nơi ông đã gắn bó gần như cả cuộc đời được mang tên Đỗ Xuân Hợp. Và Hà Nội, nơi ông sinh ra, lớn lên trở thành danh nhân đất nước, Hà Nội còn có nhiều nhà không số, phố không tên, Hà Nội đã có phố Trần Đắc Di, phố Tôn Thất Tùng, phố Phạm Ngọc Thạch... Giá như lại có một phố, hoặc một con đường không tên ở Hà Nội được đặt tên ông: phố Đỗ Xuân Hợp hoặc đường Đỗ Xuân Hợp!
(Sương Nguyệt Minh, Đỗ Xuân Hợp - Nhà giải phẫu học đầu tiên của Việt Nam, Quân đội nhân dân, 9/1/2002).
Thực tế khảo sát cho thấy, trong tuyệt đại đa số các trường hợp, kết thúc thể hiện nguyện vọng của tác giả chính là lời yêu cầu, đề nghị (trực tiếp hay gián tiếp) đối với các cơ quan chức năng - những nơi có trách nhiệm hoặc có đủ khả năng để biến nguyện vọng đó thành hiện thực. Còn trong một số ít các trường hợp khác, kiểu kết thúc này là lời cầu chúc cho các đối tượng nào đó gặp được những điều kiện thuận lợi (về tự nhiên cũng như về xã hội) trong công việc và cuộc sống, hoặc vượt qua được những khó khăn, thử thách nhất định nhờ các nỗ lực của chính bản thân mình.
Kết thúc đề xuất kiến nghị, giải pháp
Nơi nhận những đề xuất ở đây không thể là gì khác ngoài các cơ quan chức năng có liên quan trực tiếp tới vấn đề được phản ánh trong tác phẩm. Giọng điệu của chúng có thể mềm dẻo hoặc cương quyết tùy thuộc vào từng tình huống cụ thể. Tuy nhiên, do những đề xuất nói trên thực ra chỉ là những lời gợi ý cho nên giọng điệu mềm dẻo có vẻ chiếm ưu thế, vì nó không gây cho người đọc cảm giác là họ đang bị áp đặt ý tưởng của tác giả. Và trong việc tạo nên sự mềm mại, nhẹ nhàng cho giọng điệu như vậy, có đóng góp rất lớn của những từ ngữ biểu thị sự không xác định hoặc không chắc chắn như "có lẽ", "nên chăng", "thiết nghĩ"... Ví dụ:
Để xây chung cư cao tầng chỉ cần vài năm và mấy chục tỉ đồng là xong, nhưng để có một ngôi làng cổ với nhiều giá trị văn hoá như làng cổ Hoà Mục thì phải trải qua hàng trăm năm mới có được. Nên chăng Thành phố Hà Nội có sự điều chỉnh quy hoạch để giữ lại ngôi làng cổ đang lưu giữ nhiều giá trị lịch sử văn hoá này...
(Nguyễn Thiêm, Lời cầu khẩn từ ngôi làng cổ ngàn năm tuổi, An ninh thế giới, 3/ 4/ 2003);
Đã đến lúc chính quyền các cấp của thành phố cần có biện pháp cụ thể để quy hoạch và quản lý một "làng nghề" tự phát sinh cho có trật tự, thống nhất, tránh tình trạng buông lỏng, thả nổi vô tổ chức như hiện nay, nên sắp xếp và có quy định về quyền hạn và nghĩa vụ của người làm nghề, đồng thời có thể bố trí địa điểm phù hợp tại địa bàn các phường, dễ dàng, thuận lợi trong việc phục vụ người dân lao động. Có như vậy mới có thể cấp đăng ký kinh doanh cho họ yên tâm hành nghề ổn định. Nhà nước sẽ thu được khoản thuế thu nhập không nhỏ từ "làng nghề" độc đáo này.
(Thái Minh Châu, Cắt tóc vỉa hè - một vốn mười lời, Trong cuốn: Phóng sự Thái Minh Châu, NXB. Lao động, 1999);
Giải pháp đưa họ khỏi "nghề" này trước hết là các cấp chính quyền tạo điều kiện để họ lên bờ hoặc hồi hương tìm công ăn việc làm mới. Giải pháp tháo gỡ bế tắc bao giờ cũng khó khăn nhưng không phải không làm được!
(Chí Tùng - Anh Xuân, Kiếm cơm bằng máu, Lao động, 8/4/2002).
4. Kết thúc kêu gọi
Những lời kêu gọi thường mang những cảm xúc chân thành, bị dồn nén của tác giả. Chúng đánh thức lòng trắc ẩn, khơi dậy tinh thần trách nhiệm, thôi thúc, giục giã người đọc hướng tới những hành động cần thiết nhằm thay đổi một thực tế nào đó theo chiều hướng tốt đẹp hoặc giải quyết một vấn đề nào đó một cách vẹn toàn.
Trong hành trình làm người, việc kiếm sống bao giờ cũng đầy cực nhọc. Nó không chỉ được tính bằng mồ hôi, nước mắt và đôi khi bằng cả tính mạng của mình. Nhất là với trẻ em, những sinh linh bé bỏng, ngây thơ, non nớt... cái con đường mưu sinh luôn đầm đẫm nỗi đau. Trên đây chỉ là một số nghề trong số hàng trăm nghề lương thiện nhưng đầy nước mắt của các em thơ. Đây không chỉ là nỗi đau của các em mà chính là sự hổ thẹn của người lớn. Xin hãy ngăn bớt dòng mồ hôi và những giọt nước mắt trên gò má các em.
(Bùi Hoàng Tám, Trẻ thơ kiếm sống và hành trình nước mắt, Nhà báo và Công luận, 5/11/2001);
Nếu trước đây khi voi rừng giết người, Chính phủ đã chỉ đạo không được có thêm bất cứ một người dân nào bị giết chết nữa, thì bây giờ thiết nghĩ cũng cần kêu gọi: Không được để thêm một chú voi nào bị chết trong đợt di dời này nữa.
(Lê Thanh Phong - Hồ Tuỳ Hoà, Đã chết con voi thứ hai, Lao động, 15/11/ 2001).
5. Kết thúc miêu tả, kể chuyện
Tác giả đóng vai người kể chuyện thuần tuý, không luận bàn, đánh giá, kêu gọi, v.v. chỉ miêu tả những chi tiết, những hình ảnh giàu sức gợi có liên quan tới chủ đề của tác phẩm để người đọc tự suy ngẫm và có những kết luận cần thiết. Ví dụ:
Tôi nhẩn nha đi cả ngày dọc ngang khắp làng lụa. Mắt tôi sáng lên, lòng khấp khởi mừng khi gặp một bà cụ như mình vẫn tưởng tượng. Hiếm hoi và quý hoá quá. Cụ như bước ra từ huyền thoại làng xưa, như thể quanh bà đâu đó váng vất khói sương dĩ vãng. Tóc bà điểm bạc, chiếc sa quay và cuộn tơ óng ánh trắng. Chúng tôi đứng lặng, tần ngần. Tiếng máy dệt ầm ào gào thét bên tai. Cụ nhìn tôi. Tôi nhìn cụ. Không thể nói được một lời. Chỉ cười. Ai đó thét vào tai tôi rằng: "Bà ấy làm thuê ở đây đấy!", rằng: "Tham quan nơi này phải mất tiền cơ đấy!". Tôi rời làng lụa trong một chiều trái gió.
(Đỗ Doãn Hoàng, Tơ vương làng lụa, trong tập phóng sự Trần gian còn một thứ nghề, NXB. Thanh niên, 2000);
Chúng tôi quay về Gò Công Đông, vẫn bằng chiếc xe hơi gắn còi xe lửa. Những đứa bé thôn dã ngẩn tò te nhìn. Mấy chú chó liều mình đuổi theo xe và sủa quyết liệt. Hàng đoàn người đạp xe chở nhau vẫn lũ lượt hướng về phía biển nghêu, vừa đi vừa nhẩm tính số tiền sẽ kiếm được đêm nay và dự tính những món phải chi tiêu sắp tới.
(Huỳnh Dũng Nhân, May mà có nghêu, trong: Ăn tết trong rừng chó sói, NXB. Lao động, 1994).
Kiểu kết thúc miêu tả, kể chuyện làm cho mạch tư duy của độc giả vẫn giữ được độ căng cần thiết, không bị chùng xuống ngay cả khi đã đọc xong tác phẩm. Và do vậy, dư âm của nó có sức lan toả rất lớn.
(Xem tiếp kỳ sau)
CÁC TIN ĐÃ ĐĂNG:
Tiêu chuẩn thi nâng ngạch chuyên viên chính (03/12/2008 14:51:28)
Xu hướng gia tăng họp ảo (03/12/2008 14:49:20)
Chuýằ‡n cặĂ quan nhỏằ¯ng ngà y õ€œnặ°ỏằ›c nỏằ•iõ€ (03/12/2008 14:47:34)
Chúng tôi "thử sức" ở Olympic Bắc Kinh (03/12/2008 13:12:19)
Tham khảo 9 cách viết mào đầu hấp dẫn (03/12/2008 13:09:53)
Tăng dung lượng lưu trữ và giải trí với các thiết bị ngoại vi (05/11/2008 09:12:03)
Tác nghiệp ở Mát-xcơ-va - sợ gì nhất? (05/11/2008 09:08:56)
Cảm nhận về một tác phẩm đoạt giải A (04/11/2008 10:04:25)
Quyền và nghĩa vụ xung quanh vấn đề cung cấp thông tin (04/11/2008 09:15:03)
Đất mỏ thân yêu ơi! (04/11/2008 09:06:15)
